Alabak aitari:

- Aita ¿zer da jentila?

Aita, Mutrikuko Olatz auzoan kokaturiko ermitaren aurrean, gizon sendo eta handia izanik, 6 bat urteko bere alabari istorio txiki bat kontatzen hasten zaio:

- Zenbatetan pasako ginen gure herritik gertu dagoen itsas-ondoko Amill harri aurretik. Antza, esan ohi da, inor baino lehenago lur eremu hauetan bizitako gure arbasoak, handi eta indartsuak izanik, haitz horrekin pelotan egongo balira jolasten zutela. Behin, ostiko ederra eman eta Arno menditik orain dagoen lekuraino bidali omen zutela diote.

Bada ere beste istorio bat. Antza, behin, Arnotik harri handi bat Antzuitza baserrira erortzen ari zela, jentil batek ukondoakin geldiarazi zuen. Aldiz, egun harri hori ezin ikusi, bere garaian erditik kentzea pentsatu baitzuten.

Alaba harrituta:

- Orduan, onak al ziren?

Aitaren erantzuna asko harritu ninduen oso polita izan baitzen.

- Jentilak zu eta ni bezalako pertsonak dira. Hauek langile prestuak eta amalurrak eman eta kentzen dion gauzetan sinisten dute. Ordea, badira baserritar gutxi batzuen gauzak direla esaten dutenak non alboratzeaz gain, hauei iseka egin eta istorio ankerrak kontatzen dizkie beraien seme-alabei ezezaguna den horri beldurra izan diezaioten. Honek, istorio harrigarriak eta larritasunez beterikoak sortzea ekarri du; eta biziguneetatik urrun bizi diren pertsona horien kontrako beldurra areagotzea ere lortu dute.

Alaba bere kezka azalduaz:

- Bai pena. Bakarrik bizitzeaz gain…

Aitak:

- Egia esan penitentzia ederra dute. Baina pentsa, jentilak oso sensibleak izateaz gain benetan oso pertsona zoragarriak direla; horra Olentzero.

Alabak irrifarre egin du eta ibiltzeari ekin diote.

Ni ene bokadilloa eskuetan dudala eserita jarraitzen dut. Txangoa ederra izan da baina entzundakoa are ederragoa.

Hain gertu eta hain urrun. Ezagun bezain ezezagun. Halaxe da hainbeste isilpeko gordetzen dituen Leitzaran bailara. Ordea, gaurkoan hitzari eustea pentsatu dugu, izenaren toponimiari alegia. Beti pentsatu izan dugu ingurua ezagutzea ezinbestekoa dela eta horretan toponimiak altxor bat gorde dezake non inguruaz, garaiaz informazioa ematen baitigu. Kasu honetan Leitzaran bailararen izena miatzen saiatuko gara.

Ezerren aurretik, bailararen inguruak arakatuz “Leiz-” erroa dituzten gune batzuk badirela ohartuko ginateke. Leizotz (Andoaingo mendialdean kokaturiko auzoa), Leizaur (Andoaingo Jauregi baserri/dorretxearen garaiko izena) edota Leitza (Nafarroako herriaren izena) bera ere. Mateo Sanzek (2019) Leitzaran izena bi modutara bereizten ditu. Alde batetik, “Leizar-an” lizar gunearekin elkarloturikoa; bestetik, ordea, “Leizan”, “Leizotz” eta “Leizaur” leizearekin zerikusia duena. Honen aurrean, mila ezbai sortzen dira eta horri aurre egiteko zer hobe dokumentu berri batekin  konparaketari eustea baino. Goikoetxea y Araluzek (1984), izena, “Leiza, leiz, leza, leze, lez”ekin erlazionatzen du; hots, “Leizaran” leize haran esanahia hartuko lukeela alegia. Hori medio, beste behin, leze hitza leizearekin lotutako beste aztarna bat edukiko genuke; eta honek, hein batean noski, bigarren teoriaren muina indartuko luke. Gainera, jakinik leizeren esanahia malkortegia ere badela, zuhurragoa dela esango genuke. Aldiz, ikerketa sakonaren lanak hobe adituei uztea.

Baina, bi “ikerlari” hauen ondorio txiki bat izanik ere, bere emaitza xumea ere izan du hau jakiteak. Antza, autore ezberdinen esanetan “leiz” erroa  erromatar garaia baino lehenagokoa bada. Hau horrela izanik,

1-      Garai horietan eta inguru hauetan jendea bazela ziurra da

2-      Bertakoek inguruko ezaugarri naturalei eta bere bizilekuei garrantzia ematen zien

Horra, gure inguruak hobeto ulertzeko bidezidorra. Horra toponimiaren sekretua.  

BIBLIOGRAFIA:

MATEO SANZ, G. (2019): Topónimos y apellidos españoles de origen iberico o pre-latino. Jolube: Jaca. 125. orr.

GOIKOETXEA Y ARALUZE (1984): “Toponimia euskara”. Zientzia aldizkaria, 1. Bizkaiko Foru Aldundia: Bilbo. 99. orr.

400 urte bizkar gainean izan eta emaitza hutsean. Azken aldian baserri ugari bertan behera bota dituztela jakin izan dugu. Zergatiak, mila. Moduak ere, hala-nolakoak. Baina ez gatoz politika epai batean sartzea. Hori hobe beste iritzi mahai batean uztea. Oraingo honetan gure atsekabean geratuko gara soilik. Izan ere, baserri/basharri hauek izan dira hain zuzen gure herria aurrera eraman dituztenak. Hauei eta bertan bizi izan direnei esker gara hein handi batean gu garena. Andoainen, besteak beste, herria bera bezain zaharra den Illarramendi baserria dugu. 1615. urtean, Andoain herri gisa onartu zen urte berean, baserri hau udal dokumentuetan azaltzen da. Azken mendean, bere lur eremuak asko murriztu dira errepide ezberdinak direla eta. Eta orain, bere azken orduetan da non asmoa alboko lantegi industriala zabaltzeaz gain, lur sail asko behar dituen supermerkatu bat jarri nahi den. Erabaki hau kritikatu baino, pena handiz eskerrak ematea dagokigula iruditzen zaigu. Illarramendi bezalako baserriak behar direla ez da esan beharrik ere. Beraiek errazten dizkigute lehen eskuko kalitatezko elikagaiak; beraiek zaindu eta zaintzen dituzte gure naturguneak; eta beraiei esker maite dugu gure ingurua. Ezin gehiago eskatu gure basoak zaintzen dituzten garrei. Garra gabe harria huts, harririk gabe basharririk ez eta baserririk gabe herriak zero. 

Bitxikeri moduan: erromatar garaian sutan kontatzen ziren biziguneak. Hortik garraren garrantzia.